ουρανός

Για τον γήινο παρατηρητή, είναι ο ημισφαιρικός θόλος που φαινομενικά ορίζει το διάστημα και στον οποίο προβάλλονται κατά τη νύχτα οι ορατοί αστέρες. Ο. αποκαλείται και ό,τιδήποτε έχει το σχήμα του ουράνιου θόλου, όπως οροφή ή στέγη σε σχήμα θόλου, θολοειδές σκέπασμα χώρου ή επίπλου. Ο ο. στα κρεβάτια χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα κατά τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση. Τα κρεβάτια, στα χρόνια εκείνα τα τοποθετούσαν συνήθως στη μέση των δωματίων και αποτελούσαν το κυριότερο έπιπλο. Ο ο. στηριζόταν σε ένα ορθογώνιο κατασκεύασμα από τέσσερις στήλες και έπεφταν από αυτόν βαριά μετακινήσιμα παραπετάσματα. Συνηθισμένο ήταν επίσης να τοποθετούν ο. πάνω από τους βασιλικούς θρόνους. (Αστρον.). Από επιστημονική άποψη, ο ο. είναι η ουράνια σφαίρα, δηλαδή ο χώρος μέσα στον οποίο υπάρχουν όλοι οι αστέρες και η Γη. Οι αστέρες όμως βρίσκονται σε πολύ μακρινές και διαφορετικές αποστάσεις από τη Γη και είναι αδύνατο να τις προσδιορίσουμε χωρίς ειδικά επιστημονικά όργανα. Όλοι οι αστέρες φαίνονται καθώς προβάλλονται στην εσωτερική επιφάνεια αυτής της γιγαντιαίας σφαίρας και γι’ αυτό δεν είναι εύκολο να γίνει γνωστό με την πρώτη ματιά, ποιοι είναι πλησιέστερα και ποιοι μακρύτερα από εμάς. Οι αστρονόμοι, για να μπορέσουν να κάνουν μετρήσεις και υπολογισμούς, προσδιόρισαν στην ουράνια σφαίρα διάφορες θεμελιώδεις γραμμές και σημεία αναγωγής, σπουδαιότερα από τα οποία είναι τα εξής: το ζενίθ (το σημείο στο οποίο η κατακόρυφος προς την επιφάνεια της Γης, η οποία διέρχεται από τον παρατηρητή, αν επεκταθεί προς τα πάνω, συναντά την ουράνια σφαίρα)· ο ορίζοντας (η νοητή κυκλική γραμμή που ορίζεται από το κάθετο προς τη διεύθυνση του ζενίθ επίπεδο και συναντά την ουράνια σφαίρα)· ο βόρειος ουράνιος πόλος (το σημείο στο οποίο ο άξονας της περιστροφής της Γης, όταν προεκταθεί προς τα βόρεια, συναντά την ουράνια σφαίρα)· ο ουράνιος ισημερινός (η γραμμή κατά την οποία το επίπεδο του γήινου ισημερινού συναντά την ουράνια σφαίρα). Αν θεωρήσουμε έναν παρατηρητή σε ένα σημείο Α της επιφάνειας της Γης και στο βάθος του ο. τους αστέρες, θα παρατηρήσουμε ότι, επειδή η Γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της, το ζενίθ και ο ορίζοντας του παρατηρητή αλλάζουν συνεχώς θέση ως προς τους αστέρες (που φυσικά δεν μετακινούνται). Αντίθετα, ο ουράνιος βόρειος πόλος και ο ουράνιος ισημερινός μένουν σταθεροί (αναφορικά με τους αστέρες) παρότι η Γη περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό της. Επειδή οι αστέρες βρίσκονται σε απείρως μακρινή απόσταση, ο ουράνιος ισημερινός δεν μετακινείται ούτε κατά την περιφορά της Γης γύρω από τον Ήλιο, η οποία είναι σχεδόν κυκλική, με ακτίνα περίπου 150.000.000 χλμ. · μια απόσταση αυτής της τάξης είναι μηδαμινή, σε σύγκριση με τις αποστάσεις μεταξύ των αστέρων και γι’ αυτό η Γη είναι σαν να μη κινείται καθόλου και ο ισημερινός της φαίνεται να προβάλλεται στην ουράνια σφαίρα πάντοτε στην αυτή γραμμή. Προκύπτει λοιπόν ότι ως προς το πρώτο σύστημα αναφοράς (ζενιθιακό) οι αστέρες κινούνται συνεχώς εξαιτίας της περιστροφής της Γης, ενώ παραμένουν ακίνητοι ως προς το δεύτερο σύστημα. Φυσικά, αν κατά μήκος του επίπεδου του ισημερινού εκλέξουμε μια γραμμή οποιασδήποτε αναφοράς, αυτή θα κινείται ως προς τον παρατηρητή, γιατί θα τη βλέπει από διαφορετικές γωνίες κατά τη διάρκεια της περιστροφής της Γης, δεδομένου ότι κάθε γωνία μεταβάλλεται μέχρι 360° κατά τον χρόνο μιας ολόκληρης περιστροφής (ημέρας). Ως σημείο αναφοράς, οι αστρονόμοι επέλεξαν εκείνο που ορίζεται από τη συνάντηση του ουράνιου ισημερινού επίπεδου με το επίπεδο της εκλειπτικής (επίπεδο επί του οποίου η Γη κινείται γύρω από τον Ήλιο) και το σημειώνουν με το σημείο γ του ελληνικού αλφάβητου. Όταν είναι γνωστή η θέση ενός αστέρα ως προς το σταθερό ισημερινό σύστημα, οι αστρονόμοι μπορούν να τον αναζητήσουν στον ο., αν γνωρίζουν απλώς τη θέση του σημείου γ κατά τη στιγμή της παρατήρησης. Πράγματι, επειδή οι θέσεις του πολικού άξονα και του ισημερινού επίπεδου παραμένουν σταθερές, η γνώση του σημείου γ είναι αρκετή για τον προσδιορισμό του, και επομένως για τη θέση του αστέρα. Για να προσδιοριστεί η θέση ενός αστέρα, είναι αρκετοί δύο αριθμοί, που μαζί ονομάζονται συντεταγμένες του αστέρα, ενώ χωριστά ονομάζονται ορθή αναφορά και απόκλιση. Το επίπεδο του ισημερινού διαιρεί τον ο. σε δύο ημισφαίρια: το βόρειο και το νότιο· στο βόρειο ημισφαίριο κείται ο βόρειος πόλος και στο νότιο ημισφαίριο ο νότιος. Χρώμα του ο. Είναι γαλάζιο, κυρίως, όταν δεν σκεπάζεται από νέφη ή ομίχλη: τα αίτια και οι φυσικοί νόμοι που ρυθμίζουν το χρώμα του ο. απασχόλησαν επί πολλούς αιώνες τους επιστήμονες. Και σήμερα ακόμα δεν υφίσταται μια πλήρως ικανοποιητική ερμηνεία του φαινόμενου. Οπωσδήποτε όμως από το πλήθος των παρατηρήσεων και των υποθέσεων μπορούμε να παραδεχτούμε ότι το φως που εκπέμπεται από τον Ήλιο, διασκορπίζεται από τα μόρια των ατόμων και των ιόντων που βρίσκονται στην ατμόσφαιρα. Η ένταση του διασκορπισμένου φωτός είναι αντιστρόφως ανάλογη προς την όγδοη δύναμη του μήκους κύματος, έτσι ώστε ο γαλάζιος χρωματισμός, που έχει το μικρότερο μήκος κύματος ως προς τα μήκη κύματος των ορατών ακτινοβολιών του ηλιακού φωτός, να φτάνει έως τη Γη με ένταση ιδιαίτερα ισχυρή, ώστε να υπερισχύει των άλλων χρωμάτων. Σύγκριση των διαστάσεων του πλανήτη ουρανού και της Γης.

* * *

ο (ΑΜ οὐρανός, Α βοιωτ. και δωρ. τ. ὠρανός, αιολ. τ. ὄρανος)

1. ο άπειρος διαστημικός χώρος στον οποίο προβάλλονται και κινούνται τα διάφορα ουράνια σώματα («ἐξ οὐρανοῡ ἀστερόεντος», Ομ. Ιλ.)

2. ο φαινομενικός ημισφαιρικός θόλος με κορυφή το ζενίθ και βάση τον ορίζοντα

3. (ιδίως στον πληθ.) οἱ ουρανοί

το άπειρο διάστημα ως νοερή κατοικία τού θεού, τών αγγέλων, τών δίκαιων ψυχών μετά τον θάνατό τους και ως έδρα τών αιώνιων αγαθών και τής αιώνιας μακαριότητας

4. καθετί που έχει το σχήμα τού ουράνιου θόλου, όπως λ.χ. θολοειδής οροφή ή στέγη, θολοειδές επικάλυμμα χώρου ή επίπλου (α. «ουρανός θρόνου» β. «ουρανός αυτοκινήτου»)

νεοελλ.

1. αστρον. ως κύριο όν. Ουρανός

ο έβδομος ως προς την απόσταση από τον Ήλιο πλανήτης, ο τρίτος ως προς το μέγεθος τού ηλιακού μας συστήματος

2. ο κατά τόπους ουράνιος θόλος, κυανός την ημέρα και έναστρος τη νύχτα («ο αττικός ουρανός»)

3. φρ. «βρίσκεται στον έβδομο ουρανό» — βρίσκεται στο ύψιστο σημείο ευτυχίας, είναι πανευτυχής

4. παροιμ. «καθαρός ουρανός αστραπές δεν φοβάται» — οι συκοφαντίες δεν μπορούν να διαβάλουν την υπόληψη ενός αθώου

αρχ.

1. ο ουράνιος θόλος ως έδρα τών θεών έξω ή πάνω από το στερέωμα («μέγας οὐρανῷ Ζεῡς», Σοφ.)

2. ο αιθέρας, η ατμόσφαιρα που περιβάλλει τη γη

3. (φιλοσ.) το σύμπαν, ο κόσμος («ὅν δὲ οὐρανὸν καὶ κόσμον ἐπωνομάκαμεν», Πλάτ.)

4. οι κλιματικοί όροι, το κλίμα

5. (στους Πυθαγορείους) ονομασία τού αριθμού δέκα

6. ο ουρανίσκος («εἰς μὲν τὸν ἐγκέφαλον οὐκ ἔχει πόρον, είς δὲ τὸν τοῡ στόματος οὐρανόν», Αριστοτ.)

7. (ως κύριο ον.) μυθ. γιος τού Ερέβους και τής Γης, σύζυγος τής Γης και πατέρας τού Κρόνου και τών Τιτάνων.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αβέβαιης ετυμολ. Το κύριο ον. τού αρχαίου ελληνικού θεού Οὐρανός (< *ο(F)ορανός < *[F]ορανός με προθεματικό φωνήεν) είχε συνδεθεί αρχικά με το αρχ. ινδ. Varuna, όνομα μιας αντίστοιχης με τον αρχαίο ελληνικό Οὐρανό ινδικής θεότητας. Ωστόσο, σοβαρές φωνολογικές δυσχέρειες σχετικά με τη συναίρεση τού o(F)o- και τους τ. ὠρανός και ὄρανος τής δωρ. και λεσβ. διαλ., αντίστοιχα, δεν επιτρέπουν να δεχθούμε αυτήν την ετυμολόγηοη. Επικρατέστερη φαίνεται η αναγωγή τής λ. σε αμάρτυρο τ. *(F)ορσ-ανός (πρβλ. για τον τονισμό ορφανός) παράγωγο ενός θ. *Fορσο- που απαντά στο αρχ. ινδ. varsa- «βροχή». Πολλοί μάλιστα υποστηρίζουν ότι η λ. οὐρανός (πρβλ. όχανον, ξόανον) είναι μεταρρηματικό παράγωγο ενός αμάρτυρου στην Ελληνική ρήματος *(F)ερσ- (πρβλ. αρχ. ινδ. varsati «βρέχει» και το ρ. οὐρῶ). Σύμφωνα με την άποψη αυτή, η λ. οὐρανός σημαίνει αυτόν που δίνει τη βροχή. Κατ' άλλη άποψη, τέλος, πρόκειται για δάνεια λ. άγνωστης προέλευσης.

ΠΑΡ. Ουρανία, ουράνιος, ουρανίσκος, ουρανόθεν

αρχ.

ουρανιάζω, ουρανίδης, ουρανίζω, ουρανίς, ουρανίων, ουρανόεις, ουρανόθι, ουρανόφι(ν)

μσν.

ουρανώ

νεοελλ.

ουρανής, ουράνιο, ουρανίτης.

ΣΥΝΘ. (Α' συνθετικό) βλ. ουρανο-].